تلاش ایران، هند و ازبیکستان برای استفاده مشترک از بندر چابهار

هند، ایران و ازبیکستان نخستین دور نشست سه جانبه خود را برای استفاده مشترک از بندر چابهار دایر کردند. این نشست به گونه مشترک از سوی «سنجیو رنجان» معین وزارت حمل و نقل هند، «داورون دخنوف» معین وزارت حمل و نقل ازبیکستان و «شهرام آدم‌نژاد» معین وزارت حمل و نقل ایران رهبری شد. استفاده از بندر چابهار برای تجارت و ترانزیت و تقویت اتصال منطقه‌ای از جمله آجندای این نشست بود. هند علاقه‌مند است تا به اوراسیا وصل گردد. ازبیکستان محاط به خشکه نیز علاقه‌مند است با استفاده از این بندر به امکانات ترانزیتی اقیانوس هند و وسیله‌ای برای تجارت و ترانزیت دست یابد. ازبیکستان هم اکنون اتصال خط آهن را به افغانستان توسعه داده است تا به خط آهن ایران وصل شود. سایر کشورهای آسیای مرکزی مانند قزاقستان نیز خواهان بررسی چنین گزینه‌هایی هستند.

با توجه به موقعیت جئواستراتژیک آسیای میانه، این منطقه شاهد رقابت قدرت‌ها نیز است. در حالی که این منطقه به عنوان حیات خلوت روسیه پنداشته می‌شود و مسکو نقش تعیین‌کننده خود را در روابط با آسیای میانه حفظ کرده است، اما چین به گونه آهسته حضور خود را تقویت کرده است. هند نیز به دنبال روابط جئوپولیتیک و اقتصادی در منطقه است.
چابهار این پتانسیل را دارد که تحرکات منطقه را به نفع خود تغییر دهد. نخست، چابهار می‌تواند دروازۀ آسیای میانه و اوراسیا باشد که مهم‌تر از همه پاکستان را دور می‌زند. سال گذشته، دولت ترامپ هند را به خاطر توسعه این بندر و بهره‌های که برای افغانستان و هند داشت از تحریم‌ها معاف کرد.
نشست سه جانبه هفته جاری، نتیجه نشست دو جانبه هند و ازبیکستان بود. واضح است که این تلاشی در جهت بررسی گزینۀ جایگزین برای ابتکار کمربند و جادۀ چین است. هند مدت‌هاست ارتباطات تاریخی با آسیای مرکزی دارد، اما روابطش با این منطقه به دلایل مختلف، از جمله تقسیم شبه قاره هند و ایجاد پاکستان از بین رفت. نارندرا مودی نخست‌وزیر هند از زمان روی کار آمدنش تلاش‌های زیادی کرد تا با این منطقه ارتباط برقرار کند.
اما عدم اتصال فزیکی مانع اصلی فراه راه روابط تجاری و اقتصادی بوده است. مودی نخستین رهبر هند بود که در سال ۲۰۱۵ به تمام پنج کشور آسیای میانه – قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان، و ازبیکستان – سفر کرد. هند و کشورهای آسیای میانه علاوه بر داشتن همکاری‌های امنیتی از ایدئولوژی افراطی و تروریزم اجتناب کرده‌اند. مبارزه با تروریزم فرامرزی یکی از موضوعات مشترک مهم آن‌ها بوده است. هند همچنین با ایجاد اتشۀ دفاعی در هر یک از ماموریت‌های دیپلماتیک خود در آسیای میانه، همکاری‌های دفاعی خود را در این منطقه تقویت کرده است. در میان کشورهای آسیای مرکزی، ازبیکستان یکی از بازی‌گران فعال در مشارکت با هند ظهور کرد. دو کشور در جنوری سال ۲۰۱۹ میلادی توافق‌نامه هسته‌ای مدنی را امضا کردند که بر مبنای آن ازبیکستان توافق نمود یورانیوم هند را تأمین کند.
اتصال منطقه‌ای و پروژ‌های زیربنایی از اولویت‌های آجندای ازبیکستان است. بندر چابهار به عنوان راه حل اتصال چیز جدیدی برای ازبیکستان نیست. در حقیقت، در ماه جون سال ۲۰۱۸، به دنبال ملاقات رهبران هند و ازبیکستان در حاشیه نشست سازمان همکاری‌های اسلامی، وزیر خارجه وقت هند گفت که دو رهبر علاقه‌مند هستند از بندر چابهار هم به عنوان مسیر اتصال استفاده کنند.
جای تعجب نیست که در نشست هفته گذشتۀ، هند و ازبیکستان به گونۀ‌ ویژه به پروژه‌های اتصال و زیربنایی پرداختند. دو کشور نه توافق‌نامه را در عرصه‌های مختلف امضا کردند. مودی و میرضیایف هر دو توافق کردند پروژه‌های اتصال را از طریق دهلیز حمل و نقل بین‌المللی شمال و جنوب دنبال کنند. دهلیز حمل و نقل بین‌المللی شمال و جنوب، ابتکار زیربنایی چندوجهی است که حدود ۷ هزار و ۲۰۰ کیلومتر را احتوا می‌کند. این دهلیز شبکه‌ای از مسیرهای کشتی، خط آهن و جاده است که با هدف ایجاد ارتباطات حمل و نقل در میان شهرهای بزرگ از جمله آستاراخان، باکو، بندرعباس، مسکو و بمبئی، برای حمل بار بین هند، ایران، افغانستان، آسیای میانه، آذربایجان و اروپا استفاده می‌شود. مطالعات انجام شده تاکنون کاهش چشم‌گیر هزینه‌های حمل و نقل را به میزان ۲ هزار و ۵۰۰ دالر در هر ۱۵ تن بار نشان داده است. هند در تلاش است تا ازبیکستان را در این پروژه سهیم کند.

فشار هند برای استفاده از بندر چابهار در زمینۀ گسترش همکاری‌های دو‌جانبه، سه‌جانبه و همچنین گسترده‌تر منطقه‌ای مهم است. اما مهم‌تر از آن، این یک حرکت جئوپولیتیک است که به هدف مقابله با نفوذ رو به رشد چین در منطقه انجام می‌شود. در این زمینه، هند در مقایسه با چین از ناحیه ظرفیت با مشکلاتی مواجه است، اما دهلی‌نو در حال برنامه‌ریزی برای تهیه وجوه از پروژه‌های موجود جهت گسترش دسترسی و ارتباطات خود است تا کشورهای آسیای‌ میانه جایگزینی برای ابتکار کمربند و جاده (BRI) چین داشته باشند.