افغانستان، کلید دسترسی روسیه به جنوب آسیا

هم روسیه و هم پنج «استن» مدت‌هاست که چشم‌شان به بازارهای پرسودی دوخته شده که از اسلام‌آباد شروع می‌شود و فراتر از آن امتداد می‌یابد، اما به دلیل بی‌ثباتی و سپس اشغال ۲۰ ساله افغانستان توسط ایالات متحده، از جانب اوراسیا مسدود شده بودند

روسیه به طور قطع از غرب جدا شده است. جنگ این کشور با اوکراین روابط تجاری مسکو با اتحادیه اروپا، بزرگ‌ترین شریک تجاری و تا حدی با ایالات متحده را برای همیشه از بین خواهد برد. روابط تجاری روسیه با چین در سال‌های اخیر رشد کرده، اما برای جستجوی بازارهای جدید، باید دروازه جنوبی از اوراسیا را باز کند و وارد بازارهای بزرگ پاکستان و هند شود. افغانستان کلید این دروازه است. برای اولین بار طی یک قرن گذشته، آسیای میانه مرکز جئوپولتیک شده است.
در سال ۲۰۲۱، کل تجارت کالا بین اتحادیه اروپا و روسیه بالغ بر ۲۵۷٫۵ میلیارد یورو بود. ارزش واردات اتحادیه اروپا ۱۵۸٫۵ میلیارد یورو بود که از این مقدار، سوخت کم‌تر از ۱۰۰ میلیارد آن را تشکیل می‌داد. در همین سال، حجم مبادلات تجاری با چین به ۱۴۱ میلیارد دالر رسید که این رقم دو کشور را در مسیر رسیدن به هدف ۲۰۰ میلیارد دالری قرار می‌دهد.
جنگ در اوکراین محاسبات تجاری روسیه را به طرز چشم‌گیری تغییر خواهد داد. سال گذشته، ولادیمیر پوتین رییس‌جمهور روسیه عملاً اتحادیه اروپا را برای امضای قراردادهای بلندمدت جدید تامین گاز و دادن مجوز برای عملیاتی‌شدن خط لوله گاز نورد استریم ۲ تحت فشار قرار داد. اما پس از حمله روسیه به اوکراین که در ۲۴ فبروری آغاز شد، اتحادیه اروپا اکنون متعهد شده است که تمام واردات هایدروکاربن‌های روسیه را تا سال ۲۰۲۵ متوقف می‌کند. این امر خلاء ۱۰۰ میلیارد یورویی را در رژیم تجاری روسیه-اتحادیه اروپا ایجاد می‌کند. پس از آن‌که روسیه محصولات کشاورزی اتحادیه اروپا را تحت تحریم‌های دوجانبه سال ۲۰۱۴ ممنوع کرد، این خلاء هم اکنون به وجود آمده است.
یکی از گزینه‌ها برای پر کردن این خلاء، تقویت تجارت با چین و به‌ ویژه فروش گاز بیشتر به پکن است. روسیه در ماه فبروری قرارداد گاز جدیدی را با چین امضا کرد تا حجم تولید را افزایش دهد، اما در حال حاضر روسیه تنها ۱۳ میلیارد متر مکعب گاز در سال به چین ارسال می‌کند در حالی که ۱۵۵ میلیارد متر مکعب گاز را در سال ۲۰۲۱ به اروپا فروخته است.
حتی تحت قرارداد جدید، حجم صادراتش افزایش قابل توجهی نخواهد داشت. شرکت ملی گاز روسیه به تاریخ ۴ فبروری اعلام کرد که با فروش سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به چین در یک دوره ۳۰ ساله موافقت کرده است. این توافق زیربنای توسعه مسیر جدید صادرات گاز روسیه به چین در شرق دور است.
بخشی از مشکل این است که میادین عظیم گازی «یامال» در مناطق قطب شمال روسیه بازارهای اروپایی را هدف قرار می‌دادند، اما هیچ خط لوله‌ای وجود ندارد که یامال را به خط لوله جدید نیروی سایبریا متصل کند که از میادین گازی روسیه در سایبریا به چین خدمات دهد. در نتیجه، زیرساخت‌های جدید و پرهزینه باید ساخته شود.
داستان در آسیای میانه که از زمان شوروی به شبکه خط لوله روسیه گره خورده است، بسیار متفاوت است. هم روسیه و هم پنج «استن» مدت‌هاست که چشم‌شان به بازارهای پرسودی دوخته شده که از اسلام‌آباد شروع می‌شود و فراتر از آن امتداد می‌یابد، اما به دلیل بی‌ثباتی و سپس اشغال ۲۰ ساله افغانستان توسط ایالات متحده، از جانب اوراسیا مسدود شده بودند. خروج ایالات متحده از افغانستان در جولای سال گذشته، بازی را تغییر داده و افغانستان وارد بازی شده است. مسکو، با داشتن روابط دیرینه با کابل، در تلاش برای باز کردن دروازه این کشور به روی تجارت است. هفته گذشته، روسیه اعلام کرد که فرستاده طا-لبان که قبلاً در مسکو فعال بود، رسماً تأیید شده است.

سرپا ایستاد کردن افغانستان
روسیه و شرکای آن در آسیای میانه فعالانه تلاش می‌کنند تا دروازه افغانستان را به روی تجارت و ترانزیت باز کنند. در بحبوحه جنگ اوکراین، لاوروف وقت پیدا کرد تا به چین سفر کند و با وزرای خارجه منطقه در مورد افغانستان گفت‌وگو کند.
لاوروف از این فرصت استفاده کرد و از جامعه بین‌المللی انتقاد کرد. اما نماینده ازبیکستان تقاضا کرد که جهان نباید افغانستان را فراموش کند.
ولادیمیر نوروف معاون وزیر خارجه ازبیکستان گفت: «در ارتباط با رویدادهای شناخته شده در جهان، متأسفانه شاهد کاهش توجه جامعه جهانی به افغانستان هستیم. مسئله افغانستان اساساً در سیاست جهانی در جایگاه دوم قرار گرفته است. به این کار نباید اجازه داده شود».
وزرای خارجه افغانستان، چین، روسیه، ایران، پاکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبیکستان در تونشی چین برای گفت‌وگو با یکدیگر دیدار کردند. وزارت امور خارجه چین نیز گفت که ایالات متحده و ناتو باید «مسئولیت اصلی بازسازی و توسعه افغانستان را بر عهده بگیرند».

پیام اصلی نشست تونشی این بود که غرب باید رهبری فعالانه را در کمک به افغانستان انجام دهد تا این کشور دوباره سر پا بایستد. چین خواستار بازگرداندن دارایی‌های مسدو‌ شده به افغانستان شد و ازبیکستان پس از تسلط دوباره طا-لبان بر کاهش تحریم‌ها پافشاری کرد. تاشکند به تازگی همگام با پاکستان برای لغو تحریم‌ها لابی می‌کند.
نوروف هشدار داد: «افغانستان اکنون در مرحله سرنوشت‌سازی قرار دارد. این کشور یا با کمک جامعه بین‌المللی پیش‌شرط‌هایی را برای پایه‌گذاری یک اقتصاد و توسعه ایجاد می‌کند یا دوباره به پناهگاه سازمان‌های تروریستی و افراطی تبدیل خواهد شد».
باز کردن مسیرهای تجاری
جنگ روسیه در اوکراین به وضوح رهبران پنج کشور راه ابریشم (استن) را ناراحت کرده است. به رغم سرمایه قابل توجه اقتصادی، سیاسی، نظامی و قدرت نرم کرملین در منطقه، حفظ این کشورها در کنار یکدیگر کار بدی نخواهد بود. تلاش غرب برای به حاشیه راندن روسیه با تحریم‌های سنگین، اختلالات و خسارات اقتصادی عظیمی را برای آسیای میانه ایجاد کرده و خواهد کرد. نزدیک ماندن در کنار عصر جدید روسیه، راه آسانی برای سفر نخواهد بود، هرچند وقتی نوبت به رای‌گیری در مجمع عمومی سازمان ملل در ۳ مارچ برای محکومیت تهاجم روسیه به اوکراین رسید، همه کشورهای آسیای میانه رای ممتنع را انتخاب کردند. حفظ روابط با روسیه به وضوح برای آن‌ها مهم‌تر از ایستادن در کنار محکومیت حمله ناخواسته به اوکراین توسط جامعه بین‌المللی بود.
ایمن‌سازی مسیرهای زیرساخت تجاری و انرژی بین روسیه، آسیای میانه و آسیای جنوبی، یکی از مهم‌ترین بخش‌های سیاست خارجی ازبیکستان است. حتی قبل از خروج ایالات متحده، شوکت میرضیایف رییس جمهور ازبیکستان، از اولین سخنرانی‌اش در مجمع عمومی سازمان ملل متحد استفاده کرد و خواستار ایجاد کمیته بین‌المللی تحت نظارت سازمان ملل شد تا برای بهبود امنیت افغانستان و کمک به توسعه اقتصادی این کشور کار کند. میرضیایف افغانستان را به عنوان موضوع اصلی امنیتی در منطقه معرفی کرد، اما در عین حال، بر رشد تجارت و ساخت لین برق در میان مرزها اشاره کرد.
از سال گذشته بدینسو، ازبیک‌ها پیشرفت‌های اندک، تدریجی اما معناداری را در همکاری با حکومت طا-لبان در افغانستان و پاکستان داشته است و دهلیزهای تجاری از طریق خط آهن و جاده‌ای را توسعه داده که ازبیکستان را از طریق خاک افغانستان به پاکستان متصل می‌کند.
در اواسط ماه مارچ، برای اولین بار، محموله‌های هندی، عمدتاً شکر از طریق پاکستان و افغانستان به ازبیکستان ترانزیت شد. ازبیک‌ها همچنین به دنبال تکمیل خط آهن چین از طریق قرقیزستان و رسیدن به تنها بندر اقیانوسی ایران – چابهار – در اقیانوس هند از طریق ترکمنستان و افغانستان هستند. بندر گوادر پاکستان در دریای عرب نیز رقیب آن است.
بدون شک، مسکو در واقعیت می‌خواهد از موفقیت‌هایی که در توسعه این مسیرهای تجاری به دست آمده است، پشتیبانی و از مذاکرات برای دستیابی به فرصت‌های وسیع حمایت کند.
سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، از سال گذشته عملاً خواستار جلب توجه پاکستان شد، شاید برای آماده شدن برای فروپاشی روابطش با غرب و آکاهی اسلام‌آباد از این امر که سوار بر کشتی است. او در اولین سفر خود به پاکستان از سال ۲۰۱۲ بدینسو به مدت دو روز در اپریل ۲۰۲۱ از اسلام‌آباد دیدن کرد. این سفر بعد از سفر لاوروف به هند صورت گرفت. افغانستان محور مذاکرات وی با شاه محمود قریشی همتای پاکستانی‌اش قرار داشت. اما وزیران خارجه دو کشور همچنین در مورد روابط دوجانبه و همکاری‌های اقتصادی نیز گفت‌وگو کردند.
روسیه همچنین فعالانه در حال آماده‌سازی مسیر استراتژیک کلیدی انتقال انرژی است که از مسیر مغولستان می‌گذرد تا به بازار شمال چین برسد. در اواخر فبروری، روسیه و مغولستان طرح پروژه خط لوله گاز سایوز/وستوک را امضا کردند که از روسیه به چین از طریق قلمرو مغولستان امتداد خواهد داشت.
همچنین، در اواسط فبروری، وزیر انرژی پاکستان گفت که این کشور آسیای جنوبی در حال مذاکره با روسیه در مورد ساخت احتمالی خط لوله گاز قزاقستان-پاکستان است. سپس این سؤال همیشگی مطرح می‌شود که آیا خط لوله ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند (TAPI) تکمیل خواهد شد یا خیر. شاید مسکو با نیاز جدید خود به ادغام اقتصادهای روسیه، آسیای میانه، جنوبی و شرقی حتی بتواند در این پروژه سهمی داشته باشد. طا-لبان که علاقمند به رسمیت شناخته شدن و ثبات اقتصادی امارت اسلامی در افغانستان هستند، مشتاق پروژه تاپی هستند و هم اکنون به ترکمن‌ها تضمین‌های امنیتی زیرساخت‌ها را داده است.